Azadirachta indica A. Juss.
अङ्ग्रेजी नाम: Neem
परिवार: Meliaceae

उत्पत्तिस्थल र फैलावट

निम सम्भवत: भारतीय उपमहाद्वीप र सर्वत्र दक्षिण एसियाको सुख्खा क्षेत्रहरूमा रैथाने वनस्पति हो। यो भारतमा प्रशस्त पाइन्छ र म्यानमारसम्म फैलिएको छ। यो अफ्रिका, क्यारिबियन, र दक्षिण तथा मध्य अमेरिकाका धेरै प्रान्तहरूमा रोपिएको छ। निम नेपालको रैथाने वनस्पति मानिन्छ, जुन ६० देखि ९०० मिटरको उचाइको वन  र खेतबारीमा पाइन्छ। निम १५०० मिटर सम्म रोपिन्छ।

विवरण

परिपक्व अवस्थामा उचाइः यो करिब १५ मिटर बढ्न सक्छ, कहिलेकाहीँ २५ मिटर सम्म बढ्छ।

आकारः निम फराकिलो, बाक्लो, अण्डाकार वृक्षछत्र भएको मझौलादेखि ठूलो छिटो बढ्ने र लामो समयसम्म रहने सदाबहार रूख हो। पातहरू विपरीत, पिनेट; पत्रक दाँतीदार हुन्छन्। रूखहरू स्वतन्त्र रूपमा मुनादेखि पलाउँछन् र मुनाबाट हुने सुरुको वृद्धि बिरुवाबाट हुने वृद्धि भन्दा छिटो हुन्छ।

फूल र फूल फुल्नेः फूल लगभग ८ मिमि व्यासको सेतो हुन्छ, फल चम्किलो हुन्छ। रूख ४–५ वर्षको भएपछि फूल र फल लाग्न थाल्छ, तर व्यावसायिक परिमाणमा बीज १०–१२ वर्षपछि मात्र उत्पादन हुन्छ ।

वन संवर्द्धन विशेषताहरू

खेतीः निम धेरै वर्षा हुने क्षेत्रमा बढ्छ। निम अत्यन्त कडा रूख हो र यो तल्लो भूभागको उष्ण एवं उपोष्ण क्षेत्रहरूमा प्रायः जहाँ पनि बढ्छ भनिन्छ। वार्षिक दिनको तापमान २६–४० डिग्री सेल्सियस भएको क्षेत्रहरूमा यो राम्ररी हुर्किन्छ तर १४–४६ डिग्री सेल्सियस सहन सक्छ। परिपक्व बिरुवाहरूले केही तुषारो सहन सक्छन्, तर बिरुवाहरू बढी संवेदनशील हुन्छन्। यसले ४५०–१,२०० मिमि औसत वार्षिक वर्षा रुचाउँछ, तर २००–२,००० मिमि सहन सक्छ। 

माटोः यसले घमाइलो स्थानमा राम्रो निकास भएको माटोलाई प्राथमिकता दिन्छ। एक पटक स्थापित भएपछि कमसल माटोलाई सहन सक्छ र खडेरी सहनशील हुन्छ। बिरुवा जलमग्न माटोमा छिट्टै मर्छ, र गहिरो सुख्खा बालुवामा बाँच्दैन जहाँ सुख्खा मौसमको पानीको सतह १८ मिटर भन्दा कम हुन्छ। 

प्रसारण र वृक्षरोपण

बीज पाक्ने बित्तिकै रोप्दा राम्रो हुन्छ, यसलाई पूर्व–प्रशोधनको आवश्यकता पर्दैन, यद्यपि बीज निकाल्ने र सफा गर्दा अङ्कुरण दरमा उल्लेखनीय सुधार हुन्छ। बीजलाई १ सेन्टिमिटर कम्पोष्ट मलले छोपेर नर्सरी ब्याडमा सीधै यथास्थान वा कन्टेनरमा छर्न सकिन्छ। परिपक्व बीज एक हप्ता भित्र अङ्कुरण हुन्छ, अङ्कुरण प्रतिशत ७५–९०% हुन्छ। बिरुवाहरू लगभग ५ सेन्टिमिटर अग्लो हुँदा गमलामा रोप्न सकिन्छ। यसलाई एयर लेयरिङ र जरा काटेर पनि प्रसारण गर्न सकिन्छ।

उत्पादन र प्रयोग

बिरुवा लामो समयदेखि आयुर्वेदिक एवं परम्परागत चिकित्सामा, सौन्दर्य प्रसाधन र जैविक खेतीमा प्रयोग हुँदै आएको छ।

फलहरू ताजा वा पकाएर खाइन्छ, वा मिठाई वा सर्बत जस्तो पेयको रूपमा तयार गरिन्छ। पातको चिया परम्परागत रूपमा मलेरिया, पेप्टिक अल्सर र आन्द्राको कीराहरूको उपचार गर्न प्रयोग गरिन्छ। पातको रसलाई बाहिरी रूपमा अल्सर, घाउ, पिलो र लुतोमा लगाइन्छ।

सहरी/कृषि वन प्रयोग

माटोको तल्लो सतहबाट पोषक तत्वहरू निकाल्न सक्षम राम्ररी विकसित जरा प्रणाली भएको, खडेरी प्रतिरोधी हुनाले यो टिल्लो स्थिरीकरणको लागि उपयुक्त रूख हो। ठूलो वृक्षछत्रले यसलाई उपयोगी छायादार वृक्ष बनाउँछ, उष्ण हावापानी भएको धेरै देशहरूको सहरी र ग्रामीण सडकको दुवै किनारमा व्यापक रूपमा रोपिन्छ। यस रूखको हाँगाहरू कम उचाइमा हुने भएकोले यसलाई हावाको गति घटाउने रूखको रूपमा प्रयोग गरिन्छ।

थप अध्ययन

Tropical Plants Database, Ken Fern. tropical.theferns.info. 2021-04-21

Department of Forest, 2011 Species Leaflets for 131 Woody Species. 

Jackson, J.K. (1994) Manual of Afforestation in Nepal, FORESC, MOFSC, Kathmandu