Moringa oleifera Lam.
अङ्ग्रेजी नाम: Drumstick tree/ Horseradish Tree /Ben tree
परिवार: Moringaceae

उत्पत्तिस्थल र फैलावट

यो इन्डो-गंगा मैदानको रैथाने वनस्पति हो। यो उष्ण एवं उपोष्ण क्षेत्रभर लगाइएको छ र धेरै अफ्रिकी देशहरूमा अनुकूलित भएको छ। यो नेपालको उष्ण र ११०० मिटर उचाइ सम्मको उपोष्ण क्षेत्रहरूमा पाइन्छ।

विवरण

परिपक्वतामा उचाइ: यो छाताको आकारको, खुला वृक्षछत्र र विरल पातहरू भएको सानो झाडी प्रकृतिको पतझर रूख हो, जुन प्रायः टाढाबाट गेडागुडीको प्रजाति जस्तो देखिन्छ। रूख लगभग ८ मिटर अग्लो र ६० सेन्टिमिटर व्यास सम्म बढ्छ। बीजबाट हुर्केका जवान रूखहरू १-२ वर्ष पछि फुल्न थाल्छन्। 

आकार: यसको काण्ड बाङ्गो हुन्छ जुन प्राय: फेदबाट दुई शाखामा छुट्टिन्छन्। बिरुवामा मुना पलाउने राम्रो क्षमता हुन्छ। 

फूल र फूल फुल्ने: फूल सुगन्धित हुन्छ र १०-२५ सेन्टिमिटरसम्म फैलिएको वा झुकेका फूलहरूका झुप्पाहरूमा पातलो, झुस भएको डाँठहरूमा फुल्छन्। मौसमी चिसो क्षेत्रहरूमा, अप्रिल-जुन बीचमा वर्षमा केवल एक पटक फूल फुल्छ। अधिक स्थिर मौसमी तापक्रममा र निरन्तर वर्षामा दुई पटक फूल फुल्ने वा वर्षभरि पनि हुन सक्छ।

वन संवर्द्धन विशेषताहरू

खेती: यो वार्षिक दिनको तापमान २०-३५ डिग्री सेल्सियसको बीचमा हुने स्थानहरूमा राम्रोसँग बढ्छ तर ७-४८ डिग्री सेल्सियससम्म सहन सक्छ । बिरुवा चिसो प्रतिरोधी हुन्छ र हल्का तुसारोले क्षति गर्दैन, तर जमिनमा जमेको शीतले बिरुवालाई मार्न सक्छ। काण्ड  काट्दा वा चिस्याएमा जमिनबाट यसले तुरुन्तै नयाँ मुना हाल्छ। यसलाई ७००-२,२०० मिमि औसत वार्षिक वर्षा चाहिन्छ, तर ४००-२,६०० मिमि सहन सक्छ। 

माटो: यो घमाइलो ठाउँमा राम्रो निकास भएको माटोमा सजिलै बढ्न सक्छ, विभिन्न प्रकारको माटो सहन सक्छ। यो उर्वर र राम्रो निकास भएको बलौटे माटो, चिम्ट्याइलो माटो वा चिम्ट्याइलो माटो दोमट माटोमा राम्ररी बढ्छ तर सामान्यतया हल्का, मध्यम र गह्रौँ माटोको लागि उपयुक्त हुन्छ यद्यपि यसले नुनिलोपन सहन सक्दैन। यसको पानी नजम्ने माटोमा विशेष सहनशीलता छ र कम उर्वरता सहनशील छ। यसलाई पिएच  ५.५ – ७ मन चाहिन्छ।

प्रसारण र वृक्षरोपण

बीज ५०% छाया पर्ने कन्टेनरमा सोझै वा नर्सरी ब्याडमा छर्न सकिन्छ। बीजको पूर्व-प्रशोधन आवश्यक छैन, र बीज १-२ हप्तामा सजिलै अंकुरित हुन्छ। अंकुरण भएको ३ महिना भित्र बिरुवा रोप्नको लागि तयार हुन सक्छ। बीजबाट हुर्कने बिरुवाले अप्रत्याशित गुणस्तरको फल दिन्छ। ताजा बीजको अंकुरण दर लगभग ८०% छ, १२ महिनाको भण्डारण पछि लगभग ५०% मा घट्छ, तर कुनै पनि बीज भण्डारणमा २ वर्ष बाँच्दैन। सामान्यतया काण्ड कटिङ उपयुक्त मानिन्छ किनभने तिनमा सजिलै जरा उम्रन्छ।  

उत्पादन र प्रयोग

शीतलचिनीलाई नगदे बालीको रूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ। कलिला पातहरू, फूलहरू, र मुनाहरू काँचै वा सलाद वा तरकारीको रूपमा पकाइन्छ। सिमी जस्ता कोसाहरू सुप र तरकारीमा प्रयोग गरिन्छ वा अचार बनाइन्छ। यो एक पौष्टिक, मूत्रवर्धक, कफ निकाल्ने जडीबुटी हो। यसले दूध बढाउँछ, ब्याक्टेरियाको संक्रमणलाई नियन्त्रण गर्छ र छाला रातो पार्छ। यसको पात र फलमा एन्टी अक्सिडेन्ट गुण हुन्छ।.

सहरी/कृषि वन प्रयोग

जैविक बार रोपणले हावा, छाया र बगैंचाको लहरे वनस्पति विरुद्ध सुरक्षा प्रदान गर्दछ। धेरै क्षेत्रहरूमा जैविक घेरबारको व्यापक रूपमा प्रयोग गरिन्छ। खुटी लगाउँदा बिरुवामा जरा सजिलै लाग्छ र स्थिर हुन्छ र लाइनमा रोपिएको कटिङ विशेष गरी घर र बगैंचा वरिपरि प्रयोग गरिन्छ। यसको छायालाई राम्रोसँग नियन्त्रण गर्न सकिने भएकाले शीतल चिनीलाई पङ्क्ति रोपण र करेसाबारीमा रोप्न उपयुक्त हुन्छ। जब रूखहरू १.५ मिटर पुग्छन्, किसानहरूले तिनलाई वर्षमा एक वा दुई पटक (जमिनबाट ५० सेन्टिमिटर वा पुरानाहरूको लागि जमिनको सतहमा) छाँट्छन्। पङ्क्ति रोपणमा २ मिटरको अन्तर-पङ्क्ति अन्तराल प्रयोग गरिन्छ। वर्षाको मौसममा अनाज लाइनहरू बीचमा र सुक्खा मौसममा तरकारीहरू उब्जाउ गरिन्छ।  

थप अध्ययन

Tropical Plants Database, Ken Fern. tropical.theferns.info. 2021-04-21
Thapa, K., Poudel, M., & Adhikari, P. (2019). Moringa oleifera: A review article on nutritional properties and its prospect in the context of Nepal. Acta Sci. Agric, 3, 47-54.
Jackson, J.K. (1994) Manual of Afforestation in Nepal, FORESC, MOFSC, Kathmandu